----Małgorzata Marcinkowska

Seminarium warsztatowe
Nad tekstami Trembeckiego

------Trzecie już spotkanie wykonawców zespołowego projektu badawczego: Czytanie poetów polskiego oświecenia. Krasicki – Naruszewicz – Trembecki – Karpiński, który jest realizowany na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach pod kierunkiem dr hab. Bożeny Mazurkowej, poświęcone zostało twórczości Stanisława Trembeckiego. Seminarium warsztatowe odbyło się w dniach 18–22 maja 2015 roku w Zespole Dworskim Hotelu SARMATA w Sandomierzu. W obradach "Zespołu Trembeckiego", kierowanego przez dr. hab. prof. IBL PAN Jerzego Snopka i dr. Wojciecha Kaliszewskiego – wzięło udział ponad dwudziestu badaczy z kilkunastu krajowych ośrodków naukowych. Na potrzeby obrad wydana została okolicznościowa edycja omawianych utworów oświeceniowego poety*, a debatom towarzyszyła reprodukcja portretu Stanisława Trembeckiego, pędzla Jana Chrzciciela Lampiego. Seminarium warsztatowe uczestnicy poświęcili pamięci Profesora Edmunda Rabowicza, który znacząco poszerzył wiedzę o twórczości królewskiego szambelana i uporządkował sporne kwestie dotyczące autorstwa wielu tekstów przypisy--wanych temu poecie.
------W trakcie pięciodniowego roboczego spotkania uczestnicy projektu zaprezentowali wiele szczegóło-wych ustaleń na temat wybranych utworów Stanisława Trembeckiego. Skonkretyzowane zostały rzeczy-wiste intencje autorskie, które towarzyszyły powstaniu niektórych wierszy, a także wyznaczniki gatunkowe owych tekstów. Prof. dr hab. Teresa Kostkiewiczowa zwróciła uwagę na stricte poetyckie walory, mistrzostwo elokucyjne, a także komplikacje relacji nadawczo-odbiorczych dostrzeżone w Gościu w Heilsbergu. Referentka wskazała na zaobserwowaną w tym znakomitym utworze zależność przekształceń konwencji listu poetyckiego od zamierzonego celu, który sytuuje się na pograniczu twórczego artyzmu słowa oraz konieczności realizacji konkretnego zamówienia. Z kolei dr Jolanta Kowal przypomniała okoliczności powstania Wiersza do księcia Repnina… W swoim wystąpieniu przybliżyła szerokie tło utworu, zestawiając jego treść z funkcjonującymi w ówczesnym obiegu panegirycznymi wizerunkami rosyjskiego ambasadora. Sposób wykorzystania przez Trembeckiego wzorca gatunkowego epicedium w wierszu Na śmierć książęcia Czartoryskiego…prześledził mgr Szymon Piotr Dąbrowski. Referent omówił występujące w utworze toposy charakterystyczne dla liryki funeralnej, odwołania do realiów politycznych, zastosowane środki stylistyczne i obszary skojarzeń, których celem było podkreślenie wielkości zmarłego kanclerza. Z kolei prof. dr hab. Krystyna Maksimowicz podjęła interesującą próbę sprecyzowania czynników, które sprawiły, że Epitalamion Dorantowi i Klimenie… stał się utworem "niezwykłym". W przedstawionych materiałach nakreśliła prawdopodobne intencje autorskie, jakie towarzyszyły powstaniu okolicznościowego utworu, który krążył w epoce w odpisach, a także wskazała wykorzystane w wierszu wzorce i odwołania literackie.
------W czasie obrad przybliżono ponadto polityczne konteksty wierszy Trembeckiego. Charakteryzując utwór Na dzień siódmy września albo rocznicę elekcji, prof. dr hab. Barbara Wolska zwróciła uwagę na zależność przedstawienia w tekście konkretnych wydarzeń historycznych od pomysłowości twórczej poety. Referentka podkreśliła świetne zorientowanie autora w materii zmian zachodzących w państwie, a ponadto przejrzystość oraz celność i maestrię poetyckiej wypowiedzi Trembeckiego. Z kolei dr Wojciech Kaliszewski skupił uwagę na utworze uzasadniającym stanowisko króla w czasie obrad ostatniego sejmu I Rzeczypospolitej – na Liście do posłów powracających z Grodna, który stanowił komentarz polityczny do bieżących wydarzeń. Według referenta, Trembecki w pełni, i to znakomicie wywiązał się z powierzonego mu zadania, prezentują w liście poetyckim przekonujący wizerunek Stanisława Augusta jako obrońcy i ojca Rzeczypospolitej (Pater Patriae). W następnym wystąpieniu wyraźne znamiona wiersza Do moich współziomków jako odezwy do społeczeństwa i patriotycznej pobudki zaprezentowała dr hab. Bożena Mazurkowa, w odniesieniu do nadrzędnego zamysłu owego tekstu, zastosowanej przez autora formy podawczej, upatrując źródła inspiracji w tradycji czarnoleskiej. W rozpoznaniach prezentowanych w trakcie sandomierskiego seminarium przywoływane były również podejmowane w tekstach królewskiego szambelana zagadnienia związane z bolączkami gospodarczymi, które nękały Rzeczpospolitą po pierwszym rozbiorze. Między innymi problemy te podjął dr Paweł Pluta, przybliżając szeroki kontekst Własności soli i przedstawiając hipotezę dotyczącą okoliczności powstania tego wiersza, będącego swoistym komentarzem do sytuacji solnej w kraju.
------W charakteryzowanych utworach Trembeckiego uczestnicy seminaryjnego spotkania naukowego poszukiwali także poświadczeń jego stosunku do kwestii związanych z wiarą, religią oraz postawy wobec duchowieństwa, co między innymi wiązało się z rozważaniem zagadnień z obszaru libertynizmu oraz ironii. Prof. dr hab. Roman Doktór podjął próbę dookreślenia głębokiego dna interpretacyjnego Ody nie do druku…, którą w sumie uznał za wiersz nieudany, ponieważ żaden występujący w niej wątek laudacyjny nie został sformułowany na wyrost, każdy bowiem miał odzwierciedlenie w rzeczywistości. Z kolei mgr Małgorzata Marcinkowska skupiła uwagę na zaleceniach moralnych i wskazówkach metodycznych dla kapłanów wygłaszanych przez podmiot mówiący w Kazaniu do kaznodziejów… Prelegentka przedstawiła argumenty świadczące o ironicznej wymowie utworu, omówiła szeroki kontekst powstania tekstu, a także zestawiła jego kompozycje z tytułowym schematem gatunkowym.
------W przypadku prezentowanych w trakcie obrad tekstów o wątpliwym autorstwie wskazane zostały nowe argumenty przemawiające za atrybucją Stanisława Trembeckiego. W tym celu dr Agata Demkowicz, interpretując Pieśń do kobiet, w towarzystwie naprędce ułożoną, uwzględniła zróżnicowane okoliczności historyczne łączące się z powstaniem utworu, scharakteryzowała zastosowane w wierszu środki stylistyczno-językowe, a także uwzględniła ówczesną sytuację osobistą poety. W tych elementach upatruje ona przesłanek przemawiających za łączeniem autorstwa wiersza z Trembeckim. W trakcie obrad wnikliwej analizie porównawczej poddano bajki królewskiego szambelana, zestawiając je głównie z francuskimi pierwowzorami. Dr hab. prof. IBL PAN Jerzy Snopek (Wilk i baranek) i dr Klara Leszczyńska (Gołąbki) omówili kolejne tłumaczenia i przekształcenia omawianych tekstów, podkreślając walory, ale również zauważając niedostatki adaptacji i przekładów, które wyszły spod pióra polskiego twórcy. Natomiast dr hab. Danuta Kowalewska zaobserwowała przenikanie do bajki Pszczoły realiów epoki i poświadczeń ówczesnego stanu wiedzy. Przedmiotem obserwacji były wpisane w tekst kategorie czasu i przestrzeni, a ponadto zastosowane przez poetę środki językowe oraz potencjał metaforyczny tego wiersza.
------W trakcie pięciodniowych obrad sporo uwagi poświęcono stosowanym przez Trembeckiego technikom deskrypcji konkretnych miejsc. Dr hab. prof. UKSW Tomasz Chachulski podjął kwestię relacji między poetą a miejscem, które on opisuje. W swoim wystąpieniu zestawił dwie konkretne rzeczywistości tworzone przez tekst literacki i faktyczny ogród zarazem. Podobny zamysł, aczkolwiek odmiennie zrealizowany, przyświecał dr. hab. prof. IBL PAN Krzysztofowi Mrowcewiczowi, który skupił uwagę na wpisane w poemat Trembeckiego znaczenia foniczne oraz napięcie powstałe między naturą a kulturą. Główną tezę tego wystąpienia można zamknąć w sformułowaniu, że Sofijówka jest ogrodem zbudowanym ze słów, z wyraźnie rozwidlającymi się trzema ścieżkami: rozumu, poetyckiego rzemiosła i wyobraźni. Z kolei dr Agata Roćko na przykładzie wiersza Do jenerałowej Wittowej… zaprezentowała główne aspekty właściwej dla warsztatu królewskiego szambelana deskrypcji kobiecej urody. Referentka zwróciła uwagę na konstrukcję poetyckiego komplementu, a swoistym kontekstem rozpoznań dotyczących stosowanej przez poetę techniki opisu uczyniła wizerunki malarskie i opisy pamiętnikarskie rozsławiające Zofię Wittową.
------Na sandomierskim seminarium zaprezentowano również intertekstualne odczytania utworów Trembeckiego. Dla tych omówień istotne było wskazanie źródeł inspiracji poetyckich wypowiedzi oświeceniowego autora, sposobów operowania przez niego w tekstach różnego typu skojarzeniami, określenie doboru charakterystycznych motywów, a niekiedy także elementów wykorzystywanych w zabawie słowem. Prof. dr hab. Józef Tomasz Pokrzywniak przedstawił okoliczności powstania wiersza Do Komarzewskiego, jenerała oraz sposób realizacji w wierszu mitu złotego wieku i cel owego przywołania. Z kolei mgr Jacek Ubysz na potrzeby rozważań poświęconych znakomitej, utrzymanej w poetyce fragmentu, miniaturze Kąpiel prześledził losy motywu Diany i Akteona we wcześniejszej poezji polskiej. Zwrócił przy tym uwagę na sensualne aspekty obrazu kreowanego przez sugerowanie jedynie jego zarysu i wyzwalanych przez niego odczuć i wrażeń. Rokokowy koncept oraz liczne aluzje i nawiązania intertekstualne Listu do Irydy przybliżył natomiast słuchaczom dr hab. prof. UJ Roman Dąbrowski. Referent przypomniał tradycję listu poetyckiego, omówił zastosowane przez Trembeckiego zabiegi warsztatowe, które pozwalają na różne odczytania utworu, sytuujące się na pograniczu literackiej gry i zabawy.
------Wystąpienia, w których wykorzystane zostały interesujące metody badawcze, dotyczyły hydrografii w deskrypcji pejzażu oraz powiązań między tekstem literackim a tekstem muzycznym. Dr Aleksandra Norkowska, charakteryzując List do Naruszewicza…, zwróciła uwagę na różne formy, w jakich motywy akwatyczne przywoływana jest w twórczości Trembeckiego. Referentka przybliżyła symbolikę wodnego żywiołu i poetyckie odwołania do rzek w pejzażu wykreowanym przez królewskiego szambelana. Natomiast dr hab. Agata Seweryn zajęła się bezpośrednimi okolicznościami powstania i wykonania Pieśni śpiewanej na obiedzie w Sielcach…. Prelegentka rozważała problem, czy ów tekst jest kontrafakturą melodii Mozarta, zastanawiała się ponadto, co powodowało Trembeckim w związku z muzycznym kontekstem wiersza. Z kolei mgr Małgorzata Pierzgalska, analizując utwór Jeleń przeglądający się udowodniła, że penetracja dawnego słownictwa łowieckiego umożliwia pełne i właściwe odczytanie tego wiersza, dotąd błędnie komentowanego przez edytorów poezji Trembeckiego. W trakcie obrad przybliżone zostało ponadto oblicze królewskiego szambelana jako eksperta w dziedzinie wiedzy historycznej. Dr Magdalena Ślusarska omawiając Quelques observations sur les écrits de Jean Potocki zwróciła uwagę na ogromną erudycję, dociekliwość badawczą, ale też złośliwość Trembeckiego jako recenzenta materiałów źródłowych i studiów historycznych Potockiego.
------Sandomierskie seminarium warsztatowe było ważnym i bardzo owocnym wydarzeniem naukowym, zważywszy na fakt, iż od pięciu dekad, czyli od wydania monografii Edmunda Rabowicza Stanisław Trembecki w świetle nowych źródeł (1965) nie ukazała się żadna publikacja książkowa poświęcona twórczości tego znakomitego poety oświeceniowego. Spora grupa jego wierszy nadal nie ma ustalonej ostatecznie atrybucji, a ponadto brak nowoczesnej krytycznej edycji poezji tego autora. Monograficzne opracowanie znanych już utworów oraz zapomnianych wierszy jednego z najwybitniejszych poetów polskiego oświecenia stanowi nie tylko interesujące wyzwanie badawcze, ale również zadanie trudne i konieczne zarazem. Wymaga bowiem znajomości warsztatu pisarskiego królewskiego szambelana oraz wszelkich pozatekstowych (biograficznych, osobistych, społecznych, politycznych, gospodarczo-ekono--micznych) uwarunkowań jego pracy twórczej.